364. COLUMBIA E-5283 ΠΑΠΑΓΚΙΚΑ ΜΑΡΙΚΑ 1923

Παπαγκίκα Μαρίκα- Ζούμπας Αλέξης (βιολί)- Παπαγκίκας (Gus) Κώστας (σαντούρι)- Σιφνιός Μάρκος (τσέλο) COLUMBIA E-5283 Chanakale Canto - Sinanai Canto 1923- 78rpm- 12''

 

 «Η Μαρίκα Παπαγκίκα (βλέπε και ανάρτηση 118 και 278) γεννήθηκε στην Κω την 1η Σεπτέμβρη του 1890. Λέγεται πως στις αρχές του αιώνα πρέπει έζησε με την οικογένειά της στη Σμύρνη. Το 1913-14 βρίσκεται στην Αλεξάνδρεια με τον Μαρτιναίο τσιμπαλίστα Κώστα Παπαγκίκα, και την επόμενη χρονιά, παντρεμένη μαζί του στην Αμερική. Αρχικά στο Σικάγο και στη συνέχεια στην Νέα Υόρκη.
Δραστήρια και αηδονόλαλη όπως ήταν περνάει στην δισκογραφία το 1918 με το «Με ξέχασες», για να ακολουθήσει το «Σμυρναίικο μινόρε». Μέσα σε 10 χρόνια θα φωνογραφήσει σχεδόν 250 τραγούδια. Ενδεικτικό των ικανοτήτων, της φήμης και αποδοχής της.Υπάρχει βέβαια και το κατάλληλο διαμορφωμένο κλίμα, αλλά η Παπαγκίκα δρα πρωταγωνιστικά.
Φωνή γεμάτη μα περίτεχνη, δίχως όρια, τραγούδησε δημοτικά, λαϊκά, σμυρναίικα, ελαφρά, οπερέτες μέχρι και τούρκικα… Τα «Αρμενάκι», «Τα παιδιά της γειτονιάς σου», «Τι σε μέλλει εσένανε», «Mανταλένα», «Μπαγλαμάδες» , «Μήλο μου και μανταρίνι», «Τούρνα», « Η Έλλη», «Σάλα σάλα», «Θα σπάσω κούπες» και άλλα πολλά από εκείνη παραδίνονται σαν διδάγματα, μέσα και από τους δίσκους που έρχονταν στην Ελλάδα με τα υπερωκεάνια.

Στις αρχές του 20ού αιώνα η Ευρώπη βρίσκεται σε ειρήνη και ευημερία. Η «Ωραία Εποχή» είναι απόρροια προηγούμενων σημαντικών ιστορικών γεγονότων και εξελίξεων. Τα δίκτυα που δημιουργούνται και εξελίσσονται διακινούν ανθρώπους και τα προϊόντα τους, υλικά και άυλα. Μέσα σε αυτόν τον πολυεπίπεδο κόσμο εφευρίσκεται η ηχογράφηση και η αναπαραγωγή του ήχου. Οι πρώτες δισκογραφικές εταιρείες στέλνουν κινητά συνεργεία κυριολεκτικά σε όλη την οικουμένη, για να ηχογραφήσουν τοπικούς μουσικούς. Το εύρος του ρεπερτορίου είναι ατελείωτο. Η κοσμοπολίτικη συνθήκη μεγάλων αστικών κέντρων ευνοεί τους πολυστυλισμούς και τις πολυμορφικότητες. Αποικιοκρατία, επαναστάσεις, συρράξεις, προσφυγικά ρεύματα∙ το θέατρο, ο κινηματογράφος, το ραδιόφωνο, η φωτογράφιση, οι περιοδείες από ορχήστρες, αλλά και οι κυκλοφορίες στους πάσης φύσεως εμπορικούς διαύλους, μέσα σε έναν κόσμο που εξελίσσεται δυναμικά και ανισότροπα, διαμορφώνουν ένα σύνθετο πλέγμα από «κέντρα» και «περιφέρειες» σε εναλλασσόμενους ρόλους, που θέτουν τα μουσικά ιδιώματα σε κίνηση, κυριολεκτικά και μεταφορικά. Το δίκτυο μέσα στο οποίο συμμετέχει το ελληνόφωνο αστικό λαϊκό τραγούδι, συνομιλώντας διαρκώς με τους συνένοικούς του, είναι μεγαλειώδες. Η δισκογραφία έχει ήδη προσφέρει σημαντικά εργαλεία στην κατανόηση των σχέσεων που αναπτύχθηκαν μεταξύ των «εθνικών» ρεπερτορίων. Αποτέλεσμα της εν εξελίξει έρευνας είναι ο «Kοσμοπολιτισμός στην Ελληνική Ιστορική Δισκογραφία».

Όπως είναι φυσικό, στα μεγάλα αστικά κέντρα της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας γύρω από την Μεσόγειο θάλασσα, οι «συνομιλίες» των ελληνόφωνων με τους συνενοίκους τους τουρκόφωνους μουσουλμάνους, καθολικούς ελληνόφωνους, Αρμένηδες, σεφαραδίτες και ασκενάζι Εβραίους, προτεστάντες λεβαντίνους, Ευρωπαίους και Αμερικάνους, υπήρξαν περισσότερο από έντονες. Πολύ συχνά, το εύρος αυτού του δικτύου εκτείνεται στα Βαλκάνια, στην Ανατολική και σε τμήμα ακόμη και της Κεντρικής Ευρώπης. Ιδίως όσον αφορά τις σχέσεις μεταξύ ορθόδοξων και μουσουλμάνων, τα σχετικά τεκμήρια καταδεικνύουν τις μεταξύ τους μουσικές ανταλλαγές και αποσαφηνίζουν μια οικουμένη όπου όλοι συνεισφέρουν στο μεγάλο μουσικό «χωνευτήρι» και όλοι μπορούν να αντλήσουν από αυτό. Και να το επανακαταθέσουν, σε νέα μορφή, με αναδιαμορφωμένο το κείμενό του και το νόημά του, με άλλοτε σαφείς και άλλοτε θολές παραπομπές στο προ-κείμενό του. Μέχρι να το ανασύρει ξανά κάποιος άλλος, μέσα από το «χωνευτήρι», ώστε να γίνεται ξεκάθαρο πως, στην αναδημιουργική και δυναμική αυτή διαδικασία όπου η ρευστότητα κυριαρχεί, τέλος δεν θα υπάρξει. Μια περίπτωση που προέρχεται από τέτοιου τύπου ρεπερτόρια είναι και η ηχογράφηση "Chanakale".

Η Παπαγκίκα τραγουδάει στα Τούρκικα για κάποιον στρατιώτη που σκοτώθηκε μέσα στο Chanakkale (Τσανάκαλε Δαρδανέλλια). Ένα από τα πέντε τραγούδια που ηχογράφησε η Μαρίκα Παπαγκίκα στην Τουρκική γλώσσα. Στο βιολί ο Αλέξης Ζούμπας, στο τσέλο ο Μάρκος Σιφνιός και στο τσέμπαλο ο Κώστας Παπαγκίκας. Η ηχογράφηση στη Νέα Υόρκη το 1923.
Το τραγούδι αναφέρεται στην εκστρατεία της Καλλίπολης, γνωστή και ως εκστρατεία των Δαρδανελίων ή μάχη του Τσανάκαλε (Çanakkale στην τουρκική γλώσσα, σημαίνει «Δαρδανέλλια»), που έλαβε χώρα κατά τη διάρκεια του Α΄ Παγκοσμίου Πολέμου, μεταξύ 25 Απριλίου 1915 και 9 Ιανουαρίου 1916. Η εκστρατεία αυτή των δυνάμεων της Entente, με στόχο την κατάληψη των στρατηγικής σημασίας στενών των Δαρδανελίων, που τελούσαν υπό τον έλεγχο των Κεντρικών Δυνάμεων, και την εξασφάλιση θαλάσσιας διόδου με τη Ρωσία, εξελίχθηκε σε πανωλεθρία και αποτέλεσε μία από τις σημαντικότερες νίκες των Οθωμανών κατά τη διάρκεια του πολέμου.

Όπως αναφέρει στην έρευνα του o Eray Cömert, είναι πιθανόν το τραγούδι του Τσανάκαλε να υπήρξε δημοφιλές το 1914, πριν ξεκινήσει ο πόλεμος, ως ύμνος που τραγουδούσαν οι στρατιώτες παρελαύνοντας στους δρόμους του Τσανάκαλε, ενώ παραμένει ανοιχτό το ζήτημα της πατρότητας του.
Η παλιότερη μουσικο-στιχουργική καταγραφή του τραγουδιού, η οποία έχει τίτλο “Çanak Kal’a Marşi” και ως συνθέτης αναφέρεται ο Kemanî Kevser Hanım, δημοσιεύτηκε στο 13ο τεύχος της σειράς εκδόσεων Risale-i Musikiyye / Musiki Gazetesi γύρω στα 1915-1916 από τον Şamli Selim. Τα επόμενα χρόνια ακολούθησαν και άλλες μουσικές ή/και στιχουργικές καταγραφές (όπως το 1919 από τον Karl Hadank, το 1923 από τον Willi Heffening, κ.ά.) που εκδόθηκαν σε διαφορετικές γεωγραφικές περιοχές, με τους τίτλους όπως Çanakkale Türküsü και Çanakkale İçinde και ποικίλες μελωδικές και στιχουργικές παραλλαγές και διαφοροποιήσεις.

Η παλαιότερη μέχρι στιγμής ηχογράφηση στην τουρκική γλώσσα είναι αυτή που πραγματοποίησε η Μαρίκα Παπαγκίκα το 1923 στη Νέα Υόρκη με τίτλο "Chanakale" (Columbia 59818 - E 5283). Πρόκειται για ένα από τα πέντε τραγούδια που ηχογράφησε η Παπαγκίκα στην τουρκική γλώσσα. Τα άλλα τέσσερα είναι: το "Ne Itsoun Saidin", το "Ben Yiarimi Giordoum", το "Kioutsouk Hanoum" και το "Sinanai".
Αξιοσημείωτο είναι το γεγονός ότι στην ετικέτα του παραπάνω δίσκου το τραγούδι χαρακτηρίζεται ως “kanto”. Θεωρείται, δηλαδή, ως μέρος του ρεπερτορίου των kantolar, ένας όρος που φαίνεται να πρωτοχρησιμοποιείται από τους τουρκόφωνους μουσουλμάνους, κυρίως των μεγάλων αστικών κέντρων και ειδικά της Κωνσταντινούπολης, από την εποχή που ιταλικοί θίασοι έδιναν παραστάσεις εκεί. Αν και αρχικά τα kantolar ήταν συνδεδεμένα μόνο με την θεατρική μουσική, σύντομα αυτονομήθηκαν, οπότε και με τον όρο “kanto” (ενικός του kantolar) πλέον περιγράφονταν οποιεσδήποτε λαϊκές και ελαφρές κοσμικές τραγουδιστικές φόρμες.

Σημειώνουμε ότι στους δισκογραφικούς καταλόγους έχουν εντοπιστεί και άλλες ηχογραφήσεις οι οποίες πιθανόν να σχετίζονται με το εν λόγω τραγούδι και ενδεχομένως κάποια από αυτές να είναι προγενέστερη της εκτέλεσης της Παπαγκίκα. Για καμία, όμως, δεν έχει βρεθεί μέχρι στιγμής ηχητικό υλικό.

 Στην Αμερική, όπου πραγματοποιήθηκε η παρούσα ηχογράφηση, τα «εθνικά» ρεπερτόρια ζουν μια νέα, παράλληλη ζωή. Αυτή η κατάσταση δεν είναι στατική και, εν πολλοίς, οικοδομείται από την δισκογραφία, η οποία μεριμνά και «κουρδίζει» τις επάλληλες σχέσεις που έχουν αναπτυχθεί ήδη στον παλαιό κόσμο. Τα ρεπερτόρια επικοινωνούν ξανά μεταξύ τους, μια γνώριμη και ήδη δυναμική συνθήκη στην Ευρώπη. Η διακίνηση μουσικών αποτελούσε ήδη πραγματικότητα πριν τον 20ό αιώνα, με τις περιοδείες των θεατρικών και μουσικών παραστάσεων αλλά και με τα δίκτυα των μουσικών εκδοτικών οίκων. Η δισκογραφία όχι μόνο ενσωματώνεται σε αυτό το πλαίσιο, αλλά παίζει καίριο ρόλο στον μετασχηματισμό του. Αυτή τη φορά το δίκτυο ρυθμίζεται προγραμματιστικά, υπό νέους όρους και διά μέσω νέων ατραπών.»

Δυο από τα πέντε τούρκικα τραγούδια της Παπαγκίκα στο σημερινό γραμμοφωνικό δίσκο. Εξαιρετικοί, στο βιολί ο Αλέξης Ζούμπας, τσέλο ο Μάρκος Σιφνιός και τσέμπαλο ο Κώστας Παπαγκίκας. Κυκλοφόρησε με τρεις διαφορετικές ετικέτες, στις δυο από τις οποίες δεν αναγράφονται τα ονόματα των παραπάνω. Ψάχνοντας για το τραγούδι Τσανάκαλε (A Ballad for Chanakkale) πληροφορίες, διάβασα ότι οι Τούρκοι θεωρούν την εκτέλεση της Παπαγκίκα την καλύτερη που έχει κυκλοφορήσει και είναι αρκετές οι εκτελέσεις (αν ανατρέξετε στις πληροφορίες του Κουνάδη).

Πληροφορίες, φωτογραφίες και το ηχητικό αρχείο …(εδώ).