«O Ερωτόκριτος του Βιτσέντζου Κορνάρου αποτελεί ένα από τα κορυφαία έργα της Νεοελληνικής Λογοτεχνίας. Πρόκειται για ένα έμμετρο μυθιστόρημα που εκτείνεται σε 10.012 δεκαπεντασύλλαβους ομοιοκατάληκτους στίχους. Γράφτηκε στη Σητεία και στο Ηράκλειο γύρω στο 1600 μ.Χ., στην ακμή της Κρητικής Αναγέννησης, η οποία δεν έχει να ζηλέψει σε τίποτα τις αναγεννησιακές σχολές της Δύσης. Αφηγείται τον μεγάλο έρωτα του Ερωτόκριτου, ενός νέου που είχε όλες τις χάρες, αλλά δεν ήταν βασιλόπουλο, και της βασιλοπούλας Αρετούσας. Η υπόθεση έχει πολλά κοινά με το έργο Paris et Vienne του Γάλλου Pierre de la Cypède, το οποίο εκδόθηκε το 1487, αλλά το κρητικό αριστούργημα είναι ασύγκριτα υπέρτερο λογοτεχνικά και νοηματικά. Η υπόθεσή του οργανώνεται σε πέντε ενότητες. Έρωτας, παλικαριά, δοκιμασία, πόλεμος, λύτρωση.
Το έργο ρέει και αγαπιέται χάρη στην υπέροχη ντοπιολαλιά της Ανατολικής Κρήτης και τον ομοιοκατάληκτο δίστιχο ιαμβικό δεκαπεντασύλλαβο, που γνωρίζουμε και από τις μαντινάδες. Υμνεί τον έρωτα, τη φιλία, τη λεβεντιά, αλλά και το δικαίωμα στην ευτυχία του αναγεννησιακού ανθρώπου και τον απελευθερωτικό αγώνα από κάθε εξουσία, θρησκευτική, βασιλική, πατρική, που εμποδίζει την ευτυχία αυτή. Στο έργο επίσης καταξιώνεται η ισότητα των φύλων. Ο Ερωτόκριτος αγαπήθηκε αμέσως από το λαό, που τον έκανε εγχειρίδιο ζωής και τραγούδι. Αντίθετα η αποδοχή του από τους λογίους πέρασε διάφορες φάσεις μέχρι να φτάσει στη σημερινή καθολική αναγνώριση. Θεωρήθηκε από ορισμένους ελαφρύ ανάγνωσμα, βλαπτικό για τα γλωσσικά, τα εθνικά και τα ηθικά ιδεώδη, έφτασαν μάλιστα να τον ξαναγράψουν στην καθαρεύουσα.
Ο Ερωτόκριτος έχει μεταφραστεί σε πολλές ξένες γλώσσες, διδάσκεται σε πανεπιστήμια και του εξωτερικού και συνεχίζει να εμπνέει μουσικούς, σκηνοθέτες, γλύπτες και ζωγράφους.
O Ερωτόκριτος έχει ως θέμα την ιστορία δύο νέων, του Ερωτόκριτου και της βασιλοπούλας Αρετούσας, των οποίων ο έρωτας ευοδώνεται ύστερα από αλλεπάλληλες δυσκολίες και δοκιμασίες. Η πλοκή διαιρείται σε πέντε μέρη: ο έρωτας, το κονταροχτύπημα, ο κρυφός δεσμός και η εξορία του Ερωτόκριτου, η φυλάκιση της Αρετούσας και ο ηρωισμός του Ερωτόκριτου, η δοκιμασία της πίστης και η νίκη της αγάπης.
Α΄ Μέρος: Ο έρωτας
Η ιστορία τοποθετείται σε μια μυθική Αθήνα όπου ζουν ο βασιλιάς Ηράκλης και η βασίλισσα Αρτέμη με τη μοναχοκόρη τους την Αρετούσα, μια ασύγκριτη στη χάρη και στην ομορφιά κοπέλα. Ο νεαρός Ερωτόκριτος, γιος του συμβούλου του βασιλιά, του Πεζόστρατου, ερωτεύεται την πριγκίπισσα και εκμυστηρεύεται τον έρωτά του στον φίλο του Πολύδωρο. Ο φίλος του προσπαθεί να μεταβάλει τη γνώμη και τα συναισθήματα του Ερωτόκριτου, τον συντροφεύει όμως στο νυχτερινό τραγούδι κάτω από το παράθυρο της Αρετούσας και του συμπαραστέκεται όταν ο βασιλιάς στέλνει δέκα ανθρώπους να πιάσουν τον άγνωστο τραγουδιστή. Η Αρετούσα αρχίζει να ερωτεύεται τον άγνωστο νέο, ο Ερωτόκριτος όμως πείθεται να ταξιδέψει στην Έγριπο (Εύβοια), προκειμένου να ξεχάσει τα συναισθήματά του. Κατά την απουσία του ο πατέρας του αρρωσταίνει και η νεαρή πριγκίπισσα, όταν τον επισκέπτεται μαζί με τη μητέρα της, ανακαλύπτει στο δωμάτιο του Ερωτόκριτου τα τραγούδια και τη ζωγραφιά της. Μετά την επιστροφή του ο Ερωτόκριτος καταλαβαίνει ότι η Αρετούσα έχει μπει στην κάμαρά του και έχει ανακαλύψει την ταυτότητά του. Τέλος στην ανησυχία του δίνει η διαπίστωση ότι η Αρετούσα φαίνεται να ανταποκρίνεται στην αγάπη του.
Β΄ Μέρος: Το κονταροχτύπημα
Ο βασιλιάς Ηράκλης οργανώνει ένα κονταροχτύπημα («γκιόστρα»), με σκοπό αφενός να διασκεδάσει την κόρη του, αφετέρου να της βρει κατάλληλο σύζυγο. Καταφθάνουν δεκατέσσερις άρχοντες από πολλά μέρη: ο Φιλάρετος από την Μεθώνη, ο Ηράκλης από την Έγριπο, ο Δρακόκαρδος από την Πάτρα, ο Δημοφάνης από την Μυτιλήνη, ο Ανδρόμαχος από το Ανάπλι, ο Γλυκάρετος από την Αξιά, ο Πιστόφορος από το Βυζάντιο, ο Δρακόμαχος από την Κορώνη, ο Νικοστράτης από τη Μακεδονία, ο Τριπόλεμος από τη Σκλαβουνιά, ο Κυπριώτης Κυπρίδημος, ο Ερωτόκριτος από την Αθήνα, ο Κρητικός Χαρίδημος, άρχοντας της Γόρτυνας και ο Καραμανίτης Σπιθόλιοντας. Οι δύο τελευταίοι μονομαχούν, καθώς ο Σπιθόλιοντας κατηγορεί τον Χαρίδημο ότι ο πατέρας του είχε κλέψει από τον δικό του πατέρα ένα σπαθί. Η γκιόστρα ξεκινά την επόμενη μέρα. Ο βασιλιάς προσδιορίζει τους αντιπάλους, ακολουθούν οι μονομαχίες και με κλήρωση ορίζεται ποιοι δύο ανάμεσα στους τρεις επικρατέστερους θα μονομαχήσουν τελικά. Ο Κρητικός αποκλείεται και φεύγει θυμωμένος. Ο Ερωτόκριτος αγωνίζεται με τον Κυπρίδημο, επικρατεί και λαμβάνει το στεφάνι του νικητή από τα χέρια της Αρετούσας.
Γ΄ Μέρος: Ο κρυφός δεσμός και η εξορία του Ερωτόκριτου
Οι δύο νέοι συναντιούνται κρυφά τις νύχτες και μιλούν από τις δύο πλευρές ενός σιδερόφρακτου παραθύρου. Μετά από παρότρυνση της Αρετούσας, ο Ερωτόκριτος πείθει τον πατέρα του να ζητήσει το χέρι της Αρετούσας. Ο Πεζόστρατος δέχεται απρόθυμα και πηγαίνει στον Ηράκλη. Ο βασιλιάς αντιδρά βίαια στο αίτημα θεωρώντας ότι ο γάμος μια πριγκίπισσας με έναν κοινό θνητό είναι αδύνατος και τιμωρεί τον Ερωτόκριτο με εξορία. Ανυποψίαστος ανακοινώνει στην Αρετούσα ότι θα παντρευτεί τον Πιστόφορο, το ρηγόπουλο του Βυζαντίου και η Αρετούσα δεν απαντά. Αργότερα όμως αποφασίζει να αρραβωνιαστεί το ίδιο βράδυ τον Ερωτόκριτο. Οι δύο νέοι στη νυχτερινή τους συνάντηση αναγκάζονται να αποχαιρετιστούν, ορκίζονται όμως αιώνια πίστη και η Αρετούσα δίνει στον Ερωτόκριτο το δαχτυλίδι της ως αρραβώνα.
Δ΄ Μέρος: Η φυλάκιση της Αρετούσας και ο ηρωισμός του Ερωτόκριτου
Οι γονείς της Αρετούσας την πιέζουν να παντρευτεί το βασιλόπουλο του Βυζαντίου, εκείνη όμως αρνείται. Ο βασιλιάς οργίζεται και διατάζει να την φυλακίσουν μαζί με τη Φροσύνη, την οποία θεωρεί συνυπεύθυνη για τη συμπεριφορά της κόρης του. Ο Ερωτόκριτος στην Έγριπο όπου βρίσκεται, μαθαίνει μέσω του Πολύδωρου τα βάσανα της Αρετούσας. Τρία χρόνια αργότερα, ο ρήγας της Βλαχίας Βλαντίστρατος εισβάλλει στο βασίλειο της Αθήνας. Ο Ερωτόκριτος, αφού μαυρίσει το πρόσωπό του με ένα μαγικό φίλτρο, προκειμένου να μην αναγνωριστεί, αποφασίζει να επιστρέψει και να υπερασπιστεί την πατρίδα του. Προκαλεί βαριές απώλειες στον εχθρό, ενώ σε μια έφοδο σώζει τη ζωή του Ηράκλη. Στο μεταξύ καταφθάνει ο ανιψιός του Βλαντίστρατου, ο Άριστος, που προτείνει να τελειώσει ο πόλεμος με μία μονομαχία ανάμεσα στον ίδιο και τον αξιότερο πολεμιστή της Αθήνας. Ο Ερωτόκριτος προθυμοποιείται να μονομαχήσει μαζί του και μετά από σκληρή μάχη τραυματίζεται, αλλά και τραυματίζει θανάσιμα τον Άριστο.
Ε΄ Μέρος: Η δοκιμασία της πίστης και η νίκη της αγάπης
Ο βαριά τραυματισμένος και αγνώριστος Ερωτόκριτος μεταφέρεται στο παλάτι του Ηράκλη. Ο βασιλιάς του προσφέρει όλο του το βασίλειο, εκείνος όμως ζητάει μονάχα το χέρι της κόρης του. Η Αρετούσα εξακολουθεί να αρνείται και ο ξένος την επισκέπτεται στη φυλακή. Η νέα αρνείται εκ νέου και εκείνος φεύγοντας αφήνει στη Φροσύνη το δαχτυλίδι του αρραβώνα που του είχε δώσει η Αρετούσα. Η νέα, όταν το βλέπει, αναστατώνεται και ξεσπά σε θρήνο περιμένοντας να ξημερώσει η μέρα για να επανέλθει ο ξένος και να της δώσει εξηγήσεις για το πώς βρέθηκε το δαχτυλίδι στα χέρια του. Την επόμενη μέρα, ο Ερωτόκριτος δοκιμάζει την πίστη της, εξιστορώντας τον δήθεν θάνατο του αγαπημένου της. Η Αρετούσα ξεσπά σε κλάμα και απειλεί να σκοτωθεί. Τότε ο Ερωτόκριτος πλένεται με το αντίδοτο και επανέρχεται στη μορφή του. Ξαναμεταμορφώνεται όμως, ανακοινώνουν στον βασιλιά ότι θα γίνει ο γάμος και όταν αυτό γίνεται, αλλάζει και πάλι στην όψη του και αποκαλύπτει σε όλους την ταυτότητά του. Ο βασιλιάς δίνει την ευχή του, οι δύο νέοι παντρεύονται, αργότερα ανεβαίνουν στον θρόνο και ζουν ευτυχισμένοι ως τα βαθιά γεράματα.
Βιτσέντζος Κορνάρος. Έλληνας ποιητής, από τους κυριότερους εκπροσώπους της Κρητικής Αναγέννησης. Ταυτίζεται με τον γιο του Ιακώβου Κορνάρου και της Ζαμπέτας Ντεμέτζο. Γεννήθηκε στην Τραπεζούντα της Σητείας το 1553 και ήταν γόνος εξελληνισμένης βενετσιάνικης οικογένειας. Μετά το 1590 εγκαταστάθηκε στον Χάνδακα (σημερινό Ηράκλειο), όπου παντρεύτηκε, απέκτησε δύο κόρες και ανέλαβε διοικητικά αξιώματα. Ο αδερφός του Ανδρέας, επίσης συγγραφέας, είχε ιδρύσει εκεί την Ακαδημία λογίων των Stravaganti, μέλος της οποίας έγινε και ο Βιτσέντζος.
Κορυφαίο του έργο είναι το έμμετρο μυθιστόρημα 10.012 στίχων Ερωτόκριτος. Τυπώθηκε για πρώτη φορά στη Βενετία το 1713. Ορισμένοι μελετητές αποδίδουν στον Βιτσέντζο Κορνάρο και το θρησκευτικό δράμα Η θυσία του Αβραάμ. Ο ποιητής πέθανε στον Χάνδακα το 1613 ή το 1614 από άγνωστη αιτία και θάφτηκε στο μοναστήρι του Αγίου Φραγκίσκου».
Στο σημερινό δισκάκι, στην πρώτη απόπειρα να τραγουδήσει ¨Ερωτόκριτο¨ ο Γιάννης Σκαλίδης με την Δέσποινα Παπαδάκη (Σκαλίδη) στο ρόλο του Ερωτόκριτου και της Αρετούσας, συνοδεία του εξαιρετικού Βασίλη Μανουδάκη στο λαούτο. Προσπαθούν μέσα σε δυο πλευρές να χωρέσουν και τα πέντε μέρη του Ερωτόκριτου και εν μέρει τα καταφέρνουν. Ακολούθησαν την δεκαετία του ΄70 δυο Lp στην Panivar, στα οποία κατά την γνώμη μου αποδίδουν εξαιρετικά τον ¨Ερωτόκριτο¨.
Ο ¨Ερωτόκριτος¨ έχει πολλούς ερμηνευτές (βλέπε και φωτό με μερικούς
από τους δίσκους). Προτίμησα σε πρώτη επαφή, τον Σκαλίδη με την γυναίκα του,
καθώς θεωρώ ότι το αποδίδουν εξαιρετικά. Τώρα αν θα έπρεπε να διαλέξω, για
Ερωτόκριτο θα διάλεγα τον Νίκο Ξυλούρη, για Αρετούσα την Δέσποινα Παπαδάκη
(Σκαλίδη), για αφηγητή τον Μάνο Κατράκη και εδώ που είμαι απόλυτος είναι ο
Χαρίδημος το Κρητικόπουλο. Τον Χαρίδημο μόνο ο Ψαραντώνης.
